जहाजबांधणीची 250 वर्षे

 

माझगाव गोदीत बांधल्या जात असलेल्या युद्धनौकेचं जलावतरण

      मुंबईतील माझगावमधील गोदीला मे 2024 मध्ये 250 वर्षे पूर्ण झाली आहेत. या गोदीत भारतीय नौदलासाठी आजवर अनेक युद्धनौका आणि पाणबुड्या बांधल्या गेल्या आहेत. नौदलाच्या आधुनिकीकरणात आणि शस्त्रास्त्र निर्मितीच्या स्वदेशीकरणात या गोदीनं मोलाचं योगदान दिलेलं आहे.

        मुंबईत फोर्टच्या भागात असलेल्या बाँबे डॉकयार्डवरचा कामाचा ताण हलका करण्यासाठी जवळपासच्याच ठिकाणी आणखी एक गोदी उभारण्याचा निर्णय 1769 मध्ये घेण्यात आला होता. 200 टन वजनापर्यंतची जहाजं बांधण्यासाठी त्या गोदीची उभारणी केली जाणार होती. त्यानंतर मे 1774 मध्ये माझगावची गोदी सुरू झाली. त्यावेळी इथं एक छोटीशी सुकी गोदी बांधण्यात आली होती. या गोदीत जहाजबांधणीचं काम सुरू झालं असलं तरी भारतातील रॉयल नेव्हीच्या विविध शाखांसाठी बांधली जाणारी महत्वाची जहाजं बाँबे डॉक्समध्येच बांधली जात राहिली. पुढं 1934 मध्ये माझगाव डॉकयार्ड एक खासगी लिमिटेड कंपनी बनली. स्वातंत्र्यानंतर 1960 मध्ये भारत सरकारनं तिचं अधिग्रहण केलं. या गोदीत बांधण्यात आलेली पहिली लढाऊनौका (Frigate) भा. नौ. पो. निलगिरी (INS Nilgiri) 1972 मध्ये भारतीय नौदलाकडे सुपूर्द करण्यात आली. 1984 मध्ये माझगाव गोदीत पाणबुडी बांधणीसाठीही गोदी सुरू करण्यात आली आणि त्यानंतर स्वदेशातच बांधलेल्या पहिल्या पाणबुडीचं – भा. नौ. पो. शल्कीचं नौदलात सामिलीकरण केलं गेलं.

माझगाव गोदीत बांधली जात असलेली पाणबुडी

        माझगाव गोदीला यंदा 250 वर्षे पूर्ण झालेली असली तरी तिच्या आधीपासून मुंबईत बाँबे डॉकयार्ड ही गोदी सुरू होती. ती गोदी 354 वर्षे जुनी आहे. इंग्लंडचा राजा चार्लस् (दुसरा) याचा 1662 मध्ये पोर्तुगीज राजकुमारीशी विवाह झाल्यावर पोर्तुगालकडून त्याला मुंबईची बेटं हुंड्यात मिळाली होती. 1668 मध्ये त्यानं मुंबईची बेटं ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीला भाड्यानं दिल्यावर रॉयल नेव्हीच्या जहाजांच्या बांधणी आणि देखभालीसाठी मुंबईत एक गोदी उभारण्याचा विचार पुढे येऊ लागला. त्यानंतर 1670 मध्ये मुंबईत आधी एक छोटी गोदी सुरू करण्यात आली. ती बाँबे डॉकयार्डची सुरुवात होती. पुढच्या काळात त्या गोदीचा विस्तार आणि सक्षमीकरण करण्याची गरज भासत गेली. त्यावेळी ईस्ट इंडिया कंपनीनं मुंबईत गोदीसाठी योग्य जागेचा शोध घेण्यासाठी जहाजबांधणीमध्ये नावलौकीक मिळवलेले सुरतमधील लोवजी नुसेरवानजी वाडिया यांना नियुक्त केलं. त्यांचं जहाजबांधणी क्षेत्रातील कौशल्य आणि ज्ञान माहीत असल्यामुळं कंपनीनं त्यांच्यावर ती जबाबदारी सोपवली होती.

1735 मध्ये Bombay Dock ची स्थापना झाल्यावर लोवजी नुसेरवानजी वाडिया यांना मुंबईमध्ये गोद्या आणि जहाजबांधणीचं कंत्राट 1736 मध्ये मिळालं. पुढं वाडिया यांच्या अनेक पिढ्यांचा जहाजबांधणी हाच व्यवसाय राहिला होता. लोवजी वाडिया त्यांनीच 1750 मध्ये मुंबईत आशियातील आधुनिक काळातील सर्वांत जुनी आणि पहिली सुकी गोदी बांधली होती. पुढं 1750 ते 1765 पर्यंत त्यांनी त्यात अप्पर, मिडल आणि लोअर अशा तीन समांतर गोद्यांची बांधणी केली होती. 1810 मध्ये बाँबे डॉकयार्डमध्ये बांधली गेलेली HMS Mindon ही युद्धनौका सागापासून बांधली गेली होती. भारतीय गोदीत बांधून Royal Navy त सामील झालेली ती पहिली युद्धनौका ठरली होती. बाँबे डॉकयार्डमध्ये बांधण्यात आलेली HMS Trincomalee ही युद्धनौका वाडिया यांच्या जहाजबांधणीतील कौशल्याचं प्रतीक ठरली होती. 1817 मध्ये बांधली गेलेली ही युद्धनौका सध्या ब्रिटनमध्ये असून आज ते जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचं सर्वात जुनं कार्यरत असलेलं जहाज ठरलं आहे.

मुंबईच्या गोदीमध्ये (Bombay Dockyard) अनेक ऐतिहासिक इमारती उभ्या आहेत. त्यातील जुने जकात कार्यालय, क्लॉक टॉवर आणि गोदीचे लायन गेट या अगदी सुरुवातीच्या काळात उभारले गेले होते. फोर्ट भागातील शहीद भगतसिंग मार्गावरील ग्रेट वेस्टर्न हॉटेलमध्ये पूर्वी रॉयल नेव्हीचे मुंबईतील मुख्यालय Admiralty House स्थित होते.

भारतीय नौदलसाठी विकसित केली जात असलेली मिडगेट पाणबुडी

बाँबे डॉकयार्ड कालांतरानं नौदलाचा पूर्ण तळ म्हणून रुपांतरित होत गेला आणि तेथील जहाजबांधणीचं काम हळुहळू माझगाव डॉकयार्डकडे गेलं. माझगाव गोदीत आज भारतीय नौदलासाठी विशाखापट्टणम वर्गातील आधुनिक युद्धनौका आणि फ्रेंच बनावटीच्या अत्याधुनिक स्कॉर्पिन पाणबुड्या बांधल्या जात आहेत. 2023 मध्ये माझगाव गोदीत विमानवाहू जहाजाच्या दुरुस्ती-देखभालीसाठी मोठी सुकी गोदी सुरू करण्यात आली आहे. अगदी अलीकडे भारतीय नौदलासाठी माझगाव गोदीनं मिडगेट पाणबुडी (Midget Submarine) बांधलेली आहे. तिचं अनावरण माझगाव गोदीच्या 250 वर्षपूर्तीच्यावेळी करण्यात आलं आहे. भारतीय नौदलासाठी युद्धनौका आणि पाणबुड्या बांधण्याबरोबरच माझगाव गोदी व्यापारी कंपन्यांसाठीची जहाजं आणि इतर साधनांचीही निर्मिती करत आहे.

(सर्व फोटो-पीआयबी)