Sports Diplomacy means क्रीडा राजनय


आंतरराष्ट्रीय राजकारणात राजनय म्हणजेच Diplomacy ला अतिशय महत्त्व असतं. परराष्ट्र धोरणाच्या प्रभावी अंमलबजावणीतून आपल्या राष्ट्रहितांचं संरक्षण करण्याचं राजनय हे सर्वांत महत्त्वाचं साधन मानलं जातं. आजच्या आधुनिक युगात तर राजनयाचं महत्त्व अधिकच जाणवतं. दोन किंवा अधिक देशांच्या संबंधांमध्ये विविध पातळ्यांवर राजनय सुरू असतो. ट्रॅक वन, ट्रॅक टू डिप्लोमसी, नाविक राजनय (Naval Diplomacy), सांस्कृतिक संबंध अशा विविध माध्यमांचा राजनयात आधार घेतला जात असतो. त्यातील आणखी एक माध्यम म्हणजे क्रीडा राजनय (Sports Diplomacy). आपलं परराष्ट्र धोरण राबविताना क्रीडा क्षेत्रातही अन्य देशांबरोबर संबंध विकसित करण्याला सर्वच देश प्राधान्य देत असतात.

    आधुनिक काळात महत्त्वाच्या क्रीडा सोहळ्यांचे भव्य आयोजन करून आपली आंतरराष्ट्रीय पातळीवरील प्रतिमा उजळविण्याचा प्रयत्न प्रत्येक आयोजक देशाकडून होत असतो. क्रीडा क्षेत्राच्या माध्यमातून दोन देशांमधला तणाव, कटुता कमी करण्यासाठी प्रयत्न केले जात असतात. या सर्व प्रकारांचा मिळून क्रीडा राजनय बनतो. म्हणूनच या राजनयात महत्वाचा घटक असलेल्या खेळाडूंकडेही संबंधित देशाचे दूत म्हणून पाहिलं जात असतं.

      प्राचीनकाळी ऑलिंपिया नगरातून सुरू झालेल्या ऑलिंपिक स्पर्धांची लोकप्रियता कालांतरानं ग्रीसच्या अन्य भागांमध्येही वाढली. त्यानंतर विविध ग्रीक नगरराज्यं या ऑलिंपिक स्पर्धांमध्ये सहभागी होऊ लागली. परिणामी वेगवेगळ्या ग्रीक नगरराज्यांमधील खेळाडूंचा आणि सामान्य जनतेचाही एकमेकांशी संपर्क वाढू लागला.

      प्राचीन ऑलिंपिकचं आधुनिक रुप म्हणजे सध्याच्या ऑलिंपिक स्पर्धा. 1896 मध्ये कुबेर्तीन यांच्या विशेष प्रयत्नांमधून पुनरुज्जीवित झालेली ऑलिंपिक चळवळही आज राजनयाचे एक साधन बनली आहे. ऑलिंपिकचा आपल्या देशाची प्रतिमा उंचावण्याचं साधन म्हणून उपयोग करून घेण्याची सुरुवात झाली 1936 च्या बर्लिन ऑलिंपिकपासून. पहिल्या महायुद्धानंतर मित्रराष्ट्रांनी जर्मनीवर लादलेल्या प्रचंड निर्बंधांमुळं त्याची अर्थव्यवस्था कोलमडली होती. परिणामी तेथील जनतेचं जीवनमान अतिशय खालावलं होतं. 1933 मध्ये हिटलरनं जर्मनीची सत्ता काबीज करून देशाच्या पुनःउभारणीस सुरुवात केली. अवघ्या काही वर्षांतच जर्मनीनं केलेल्या प्रगतीचं प्रदर्शन जगाला घडवण्यासाठी हिटलरनं ऑलिंपिक स्पर्धांचा भरपूर उपयोग करून घेतला होता. बीजिंगमध्ये 2008 मध्ये झालेल्या ऑलिंपिक स्पर्धांचा चीननेही अशाच हेतूने उपयोग करून घेतला होता. 2014 मध्ये सोचीमध्ये पार पडलेल्या हिवाळी ऑलिंपिक स्पर्धेचा आणि त्यानंतर 2018 च्या फुटबॉल विश्वचषक स्पर्धेचा रशियानंही आपली जागतिक प्रतिमा उंचावण्यासाठी वापर करून घेतला होता. शीतयुद्धानंतरच्या कठीण परिस्थितीतून रशिया आता सावरला आहे आणि आंतरराष्ट्रीय पातळीवर महत्त्वाची भूमिका बजावण्यास पुन्हा सज्ज झाला आहे, हा संदेश देण्याचा हेतूही या स्पर्धांच्या भव्य आयोजनातून देण्याचा प्रयत्न झाला होता. आपल्या देशाच्या तांत्रिक प्रगतीचं दर्शन घडवण्यासाठी अशा महत्वाच्या आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाच्या वापरावर जास्तीतजास्त भर दिला जात आहे. आजकालच्या ऑलिंपिक, विश्वचषकासारख्या स्पर्धांच्या आयोजनामध्ये या गोष्टींबरोबरच आदरातिथ्य आणि पर्यटन ही क्षेत्रही महत्त्वाची भूमिका बजावत आहेत. अलीकडे या स्पर्धांच्या आयोजनामधील वाढत्या खर्चामुळे एकापेक्षा जास्त देश एकत्रितपणे अशा भव्य स्पर्धांचं आयोजन करू लागले आहेत. 2026 ची फिफा विश्वचषक स्पर्धा अमेरिका, मेक्सिको आणि कॅनडा संयुक्तपणे आयोजित करणार आहेत, तर 2020 ची युरो चषक फुटबॉल स्पर्धा 11 देशांनी संयुक्तपणे आयोजित केली होती.

      सोव्हिएट संघ आणि अमेरिका या महासत्तांमधल्या शीतयुद्धात क्रीडा क्षेत्राचा आंतरराष्ट्रीय राजकारणाशी थेट संबंध येऊ लागला. 1980 मध्ये मॉस्कोमध्ये झालेल्या ऑलिंपिक स्पर्धांवर अमेरिकेच्या नेतृत्वाखालील साम्यवादविरोधी गटानं बहिष्कार टाकला होता. त्याला प्रत्युत्तर म्हणून 1984 च्या लॉस एंजिल्स ऑलिंपिकवर सोव्हिएट संघ आणि त्याच्या गटामधल्या देशांनी बहिष्कार टाकला होता. त्याआधी 1972 मध्ये म्युनिक ऑलिंपिकमध्ये तर क्रीडा क्षेत्र दोन देशांतील संघर्षाची रणभूमी झाल्याचं पाहायला मिळालं होतं. एका पॅलेस्टिनी दहशतवादी गटाने इस्रायलच्या सात खेळाडूंची ऑलिंपिकनगरीत हत्या केली होती. संबंधित स्पर्धेच्या आकर्षक शुभंकर आणि बोधचिन्हाच्या माध्यमातून आपल्या देशातील पर्यावरण, कला-संस्कृती, इतिहास आदींचे दर्शन घडविण्याची प्रथा मॉस्को ऑलिंपिकपासून ठळकपणे सुरू झाली आहे. नवी दिल्लीत 1982 मध्ये झालेल्या आशियाई क्रीडा स्पर्धांद्वारे भारतानं जगासमोर आपल्या सांस्कृतिक, ऐतिहासिक वारशाचं आणि तांत्रिक प्रगतीचं दर्शन जगाला घडवलं होतं. त्याचा शुभंकर असलेला अप्पू खूप लोकप्रिय झाला होता. मात्र 2010 च्या नवी दिल्लीतील राष्ट्रकुल स्पर्धा विविध घोटाळे आणि अन्य नकारात्मक कारणांनी चर्चेत राहिल्या होत्या. त्यानंतर 2017 मध्ये पुरुषांच्या आणि 2022 मध्ये महिलांच्या 17 वर्षाखालील फिफा विश्वचषक स्पर्धांचं भारतानं यशस्वी आयोजन केलं आहे.

कारगिल संघर्षानंतर भारत-पाकिस्तान संबंधात बराच तणाव आला होता. काही काळानंतर क्रिकेट डिप्लोमसीचा आधार घेऊन हा तणाव निवळण्यासाठी दोन्ही देशांनी प्रयत्न केले होते. तणाव कमी करण्यासाठी क्रीडा राजनय उपयोगी ठरत असतो, पण दोन्ही देशांमधील तणावाचा परिणामही क्रीडा क्षेत्रावर होताना दिसत असतो. 26 नोव्हेंबर 2008 ला मुंबईवर झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यांनंतर भारताने चॅलेंजर चषक स्पर्धेतून माघार घेतली होती. दक्षिण आफ्रिकेतील वर्णभेदी राजवटीचा निषेध म्हणून भारतासह जगातील अनेक देशांनी त्या देशावर क्रीडा बहिष्कार टाकला होता. अमेरिकेचे राष्ट्रपती रिचर्ड निक्सन यांच्या कार्यकाळात वॉशिंग्टन आणि बीजिंग यांच्यात राजनयिक संबंध वेगाने विकसित होऊ लागले होते. त्यावेळी टेबल टेनिस खेळाद्वारे (पिंग पाँग डिप्लोमसी) व्दिपक्षीय संबंधांच्या विकासाला गती देण्यात आली होती. पण हाँग काँगमध्ये चीनकडून होत असलेल्या लोकशाहीच्या गळचेपीच्या विरोधात अमेरिका, ब्रिटनसह अन्य काही देशांनी बीजिंगमध्ये 2022 मध्ये झालेल्या हिवाळी ऑलिंपिक आणि पॅरालिंपिकवर राजनयिक बहिष्कार टाकला होता.

फुटबॉल हा स्पेन आणि अर्जेंटिनामधला सर्वात लोकप्रिय खेळ. अर्जेंटिना ही एकेकाळची स्पॅनिश वसाहत. त्यामुळं त्या दोन देशांमधील ऐतिहासिक, पारंपारिक संबंध अधिक मैत्रीपूर्ण व्हावेत या हेतूनं त्यांच्यात फुटबॉल सामन्यांचं आयोजन होत राहिलं. सामान्यत: अशा मैत्रीपूर्ण सामन्यांसाठी संबंधित देशांमध्ये लोकप्रिय असलेल्या खेळाचीच निवड केली जाते. आणि त्या सामन्यांना संबंधित देशांचे राष्ट्रप्रमुख उपस्थिती लावत असतात.

      दोन देशांमध्ये असलेल्या मैत्रीपूर्ण संबंधांचा उपयोग त्यांच्यातील क्रीडा सहकार्य वाढवण्यासाठीही होत असतो. त्यासाठी द्वीपक्षीय करार करून एका देशात खेळाडूंना प्रशिक्षणासाठी उपलब्ध असलेल्या अत्याधुनिक प्रशिक्षण आणि सुविधा दुसऱ्या देशाच्या खेळाडूंना उपलब्ध करून दिल्या जातात. त्याचप्रमाणं त्या देशांदरम्यान खेळाडूंचे आदानप्रदानही होत असते. आजकाल परदेशांमधील विविध क्लब भारतात येत आहेत. मोहन बागान आणि जर्मनीतील बायेर्न म्युनिक फुटबॉल क्लब यांच्यातही मैत्रीपर्ण सामने झालेले आहेत.

यंदाच्या क्रीडा हंगामाचा शेवट नोव्हेंबर-डिसेंबरमध्ये कतारमध्ये होणाऱ्या विश्वचषक फुटबॉल स्पर्धेनं होणार आहे. कतारमध्ये होणाऱ्या फुटबॉल विश्वचषक स्पर्धेच्या माध्यमातून तो देश आपली प्रतिमा उंचावण्यासाठी प्रयत्न करणार आहे. या वर्षी ग्रँड स्लॅम टेनिस स्पर्धा, बीजिंग हिवाळी ऑलिंपिक आणि पॅरालिंपिक, बर्मिंगहॅम राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धा, महिला क्रिकेट विश्वचषक यांच्यासह अनेक आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा पार पडल्या. मात्र चीनमध्ये अजूनही COVID-19 ची स्थिती गंभीर असल्यामुळं सप्टेंबर 2022 मध्ये होणारी आशियाई क्रीडा स्पर्धा एक वर्ष पुढं ढकलण्यात आली आहे. हांगशाऊ इथं होणाऱ्या या स्पर्धांमधून चीन पुन्हा आपलं प्रतिमा संवर्धनाचं उद्दिष्ट साध्य करेल हे निश्चित.


(सर्व फोटो - PIB)

टिप्पण्या

टिप्पणी पोस्ट करा